Nepnieuws en coronacomplotten: wat is het en hoe ga je ermee om?

Nepnieuws is niets nieuws. Van oudsher wordt het ingezet als effectief propagandamiddel. Zo verspreidde Ramses II in het oude Egypte leugens over een overwinning op zijn tegenstanders. In werkelijkheid eindigde de slag onbeslist. Aan het begin van de 21e eeuw is fake news een vaste samenstelling geworden door geheel verzonnen satirische nieuwsberichten op websites zoals The Onion of in Nederland De Speld. Sinds de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2016 is de term wereldwijd gangbaar.

Extremisme, politiek gewin of pesten

Nepnieuws kent verschillende vormen (zie blauwe kader hieronder) en ook de type boodschappen en doelen ervan zijn divers. Zo heb je nepnieuws die (verborgen) extreme of extremistische boodschappen bevatten, met als doel om bijvoorbeeld jongeren te radicaliseren. Er is ook nepnieuws ten behoeve van politiek gewin, zoals ten tijde van de genoemde presidentsverkiezingen waarbij vaak naar Rusland wordt gewezen als verspreider. Veel voorkomende nepnieuwsberichten kennen bovendien het concept false framing: berichten zijn zo aangepast dat de conclusies totaal anders zijn dan de originele bron. Nepnieuws wordt niet alleen verspreid via tekst, ook op sociale media wordt nepnieuws steeds meer gedeeld via afbeeldingen en video’s. Door de zogenoemde deepfake-software zijn nepvideo’s bijna niet meer van echte video’s te onderscheiden (hier bekijk je enkele deepfake-video’s). Daarnaast komt nepnieuws ook voor op lokaal niveau. Bijvoorbeeld in een WhatsApp-groep of Snapchat waar nepberichten over iemand worden verspreid, met als doel om iemand te pesten of kleineren. Op grote schaal spelen tenslotte complot- of samenzweringstheorieën, die je als het ware kunt zien als de overtreffende trap van nepnieuws.

‘Begin van de eindtijd’

Aan het begin van de wereldwijde coronacrisis vierde de complottheorie hoogtij. Bij complottheorieën worden verbanden gelegd tussen gebeurtenissen zonder dat daar wetenschappelijk bewijs voor is. Vaak is complotdenken vooral een reactie op angst en is het ingebed in het huidige politieke of maatschappelijke klimaat. Zo zou het coronavirus uit Amerika komen om China omver te werpen of juist uit China om de Amerikaanse economie om zeep te helpen. Een artikel waarin wordt gesteld dat virussen niet van mens tot mens overdraagbaar zijn – ‘We worden onnodig bang gemaakt. De overheid veroorzaakt heel veel stress’, aldus de auteur op Gezond Wereldnieuws – was ruim 17.000 keer gedeeld op Facebook, zo telde NUcheckt. Ook een populaire complottheorie: het 5G-netwerk veroorzaakt of verergert corona. Jongerenwerkers die deelnamen aan Project Grey vertelden dat onder religieuze jongeren de complottheorie rondging dat de coronacrisis het begin van de eindtijd inluidde. Andere jongeren dachten juist: ‘Jezus komt terug.’

Prefrontale cortex

Jongeren lijken gevoelig(er) te zijn voor complottheorieën en nepnieuws die op sociale media en berichtendiensten als WhatsApp circuleren. Uit een eerder grootschalig onderzoek van de Stanford University is bekend dat jongeren niet het verschil herkennen tussen echt nieuws en nepnieuws, evenals tussen een echt nieuwsbericht en een advertentie. Volgens hoogleraar mediagebruik Elly Konijn van de VU, geciteerd op de site van de NOS, heeft dat te maken met dat de prefrontale cortex – het deel van de hersenen dat in dit geval reflecteert op het waarheidsgehalte van een bericht – bij jongeren nog in ontwikkeling is. Bij mensen die in complottheorieën geloven speelt bovendien ook de confirmation bias: je ziet alleen de bewijzen die het complot bevestigen en wuift experts weg die het tegendeel laten zien. Ook uit een verkenning van Kennisplatform Integratie & Samenleving onder jongeren uit niet-stedelijke gebieden komt naar voren dat een deel van de jongeren beïnvloedbaar is voor nepnieuws. Sommigen van hen nemen dit al snel voor waarheid aan en verspreiden dit ook actief.

Wat is het probleem?

Wanneer jongeren (en volwassenen) nepnieuws niet goed herkennen, is ten eerste het risico groter dat zij desinformatie onbewust verspreiden. Bovendien kost het volgens de eerder aangehaalde hoogleraar Konijn veel moeite om dit soort informatie te ontkrachten en heeft het effect op de lange termijn; iemand die tussen zijn of haar twaalfde en achttiende veel nepnieuws heeft gelezen en voor waar heeft aangenomen, gelooft dat waarschijnlijk op zijn dertigste nog. Ook kunnen nepnieuws en complottheorieën mensen motiveren om actie te ondernemen: wel of niet stemmen bij de verkiezingen, niet vaccineren van kinderen of aansluiten bij een extremistische groep. Daarnaast kunnen nepnieuwsberichten tegenstellingen tussen groepen aanjagen. Door nepnieuws zetten jongeren zich tijdens de identiteitsontwikkeling af tegen de groep die dit nepnieuws niet gelooft en daarmee wordt de eigen groepsidentiteit en samenhang versterkt (Van Wonderen & Van den Berg, 2019).

Zo herken je nepnieuws

De beste manier om de invloed van nepnieuws tegen te gaan, is jongeren te helpen om te herkennen wat echt en wat nep is. Het liefst begin je hier al zo vroeg mogelijk mee; op de basisschool al. Wat natuurlijk ook helpt, is wanneer jongerenwerkers of andere professionals die met jongeren werken óók zelf digitaal vaardig zijn om zich in de online leefwereld van jongeren te begeven. Want ook voor volwassenen is het lastig om nepnieuws te herkennen (en ook volwassenen geloven in complottheorieën).

De Washington State University heeft een methode ontwikkeld om nepnieuws te herkennen. Deze zogenoemde HALT-methode werkt als volgt:

1. HO! – Lees je een bericht dat heftige emoties oproept of waarbij je de sterke behoefte voelt om deze te delen? Maak dan eerst even pas op de plaats en ga door naar stap 2.
2. Analyseer de bron – Is het medium betrouwbaar? Is het een gerenommeerde nieuwsbron? Staat er een auteur vermeld? En zo ja, kan je ook andere artikelen van deze schrijver vinden of is het een nepauteur?
3. Lokaliseer betere berichtgeving – Als gerenommeerde media over hetzelfde nieuws berichten, vergroot dat de betrouwbaarheid. Wanneer andere media dit niet doen, is de kans groot dat het nep is.
4. Traceer originele context – Bekijk de datum: als het niet recent is, kan het bericht verouderd zijn. Trap niet in clickbait; klik altijd door naar het artikel dat iemand op sociale media heeft gedeeld en controleer of deze overeenkomt met de post op sociale media.

Ben je jongerenwerker en ben je op zoek naar een handige tool voor jongeren om nepnieuws te leren herkennen? Bianca Boender van You!nG ontwikkelde, in samenwerking met Joline Verloove van Movisie/Kennisplatform Integratie & Samenleving, een handige ‘fake news checklist’.

Download de checklist hier (pdf) 

Wat werkt om complotdenken tegen te gaan?

Vaak willen jongeren en volwassenen die in complottheorieën geloven, hierin vaak ook echt geloven. Toch is het zinvol om hen hier op een respectvolle manier mee te confronteren. Onderzoek uit 2016 laat zien dat het werkt om iemand te wijzen op inconsistenties van het complot, vooral wanneer de persoon die deze tegenargumenten geeft wordt gezien als intelligent en competent. Sociaal psycholoog Jan van Prooijen, dé Nederlandse expert op complottheorieën, geeft op RTL Nieuws de volgende tips voor de omgang met complotdenkers: neem de persoon serieus, houd de discussie open en laat niet tussen de regels door blijken dat je op hem of haar neerkijkt. Vraag waar die persoon het op baseert en wat voor bewijs hij of zij denkt te hebben. Volgens Van Prooijen overschatten mensen namelijk vaak de kennis die ze hebben. Dat kun je goed gebruiken om complotdenkers zichzelf te laten inzien dat ze niet zo zeker weten wat er speelt. Niet alleen ouders maar ook jongerenwerkers en professionals in het onderwijs kunnen een belangrijke rol spelen in het tegengaan van complotdenken en het herkennen van nepnieuws.

Dit artikel is tot stand gekomen door een samenwerking tussen You!nG en Joline Verloove van Movisie